Te aruhe
Ko te ingoa pūtaiao o te rarauhe, rauaruhe rānei, ko Pteridium esculentum. Ko te aka o te rarauhe, e karangatia ana he aruhe, ā, ko te ingoa o ngā rau ko te mōkehu. He kai te aruhe o Aotearoa whānui i mua atu. Ahakoa i te nuinga o ngā wā ka hauhaketia i te wā o te mutunga haere iho o te kōanga ki te tōmuatanga o te raumati, i tarea tonutia te kohikohi i te katoa o te tau.
Ko ngā waerenga ngā wāhi i tino pai te tipu o te rauaruhe. Ko ngā akakōare e tipu mai ana ngā rau, ka kotia. Ehara te hauhaketanga o te aka i te mahi ngāwari rawa, i te mea ko ngā aka tino pai rawa atu te kai, i te nuinga o te wā, kotahi mita, nuku atu rānei ki raro whenua.
He nui ngā momo aruhe pēnei i te motuhanga, te mātā, te manehu, te paka, te kakanui, te koata (kāore tēnei i kainga), me ētahi atu anō. Ko te ingoa whānui mō ngā momo aruhe kāore i tino hiahiatia, pēnei i te koata, ko te tuakura. Ko tēnei momo aruhe he pōuriuri, he whewhero rānei te āhua kia patupatutia. Ko ngā momo i tino kaingākautia, pēnei i te motuhanga, i te mātā rānei, he mātotoru, ā, he iti ngā aka i roto i te akakōare me te tino mā rawa atu a roto.
Ko te mahi hei kari i te aruhe mai i te oneone he mahi āhua taumaha, he mahi nui. Ko te whakarite i te kōhua o te aruhe he momo mōhiotanga motuhake tonu. Ko ngā wāhanga katoa o te aruhe he paitini, ka taea hoki te whakaputa i te mate pukupuku. Ko waho i tahuna kia pango rawa tōna paparanga o waho.
Ko waho i ngāwari ki te tahu, nō reira he tere tēnei mahi. Kia tino pango rawa atu, ka tīhoretia te paparanga o waho. Kātahi ka waiwaitia te hua o roto me te patu ki te patu aruhe. Ko te patu aruhe he taputapu rākau. Ko te whakawaiwaitanga me te papatu, i āwhina ki te tango i te nuinga o te māngaro mai i te weu. I te wā e papatutia ana me te orohia kia kai nei te āhua, ko ngā weu pango pakaua ka tangohia. Ka papatu tonutia kia tangohia ngā weu, kia āhua puehu parāoa nei te āhua.
Ko te kai pūparāoa nei te rite ka kōhuatia pēnei i te tūpenupenu, ka whakapētia rānei hei komeke aruhe. Kia tohua ai hei komeke aruhe, ka tunuhia ki rō ahi kia kore ai e ngāhorohoro a waho. Mā te tunu, ka noho āhua keke mārō pipiri. I whakapapatia ki rō raranga rourou puare me te whangapiri rauiti i waenganui. Kia pīrangitia kia tohua mō tētahi wā roa, ka rumakina ki rō wai e āta rere ana. Ka tino kai mārō ki te roa rawa e whitia ana te rā. Ki raro wai āta rere, ka pai noa iho ki te kai i roto i te tau.
Hei whakareka ake anō i ngā keke nei, ka poupoutia ki rō waiwera ki roto i ngā hua o te pūhare tutu.
Hei mahi
Ki tōu whakaaro, he aha i mutu ai te kai aruhe a te Māori? He aha ngā momo māngaro o muri mai i te aruhe?